Wartości odżywcze produktów – jak je poprawnie interpretować?

Wiele osób nie czyta etykiet, pomimo że można na nich znaleźć wiele cennych danych na temat wartości odżywczych kupowanych produktów. Rzetelne informowanie konsumentów jest obowiązkiem regulowanym przepisami prawa. Dlatego warto bliżej poznać znaczenie informacji zawartych na etykiecie oraz w tabeli wartości odżywczych. To ułatwia świadomy wybór dobrej jakości produktów oraz pomaga w zaplanowaniu zbilansowanej diety dostosowanej do dziennego zapotrzebowania na składniki odżywcze. 

Z tego artykułu dowiesz się:

• Co powinna zawierać etykieta produktu żywnościowego?

• Co zawiera obowiązkowa informacja o wartości odżywczej?

• Jakie produkty spożywcze powinny zawierać informację o wartości odżywczej?

• Jakie produkty są zwolnione z oznaczania wartości odżywczej?

• Co zawiera informacja o wartości odżywczej na produktach ekologicznych?

• Jak czytać tabele wartości odżywczych?

• Na co uważać przy sprawdzaniu wartości odżywczych produktów? 

Co powinna zawierać etykieta produktu żywnościowego?

Etykieta każdego produktu żywnościowego ma przede wszystkim zadanie informacyjne. Może reklamować i zachęcać do zakupu, ale jednocześnie nie wolno umieszczać na niej informacji wprowadzających konsumenta w błąd.

Prawo Unii Europejskiej zobowiązuje producentów do umieszczania następujących informacji na etykiecie produktu spożywczego:

1. Nazwa, pod jaką jest sprzedawany produkt oraz jego ogólny opis.

2. Nazwa i adres producenta lub importera.

3. Informacja, do kiedy można spożyć dany produkt. Najczęściej ma następującą formę:

• "Najlepiej spożyć przed…" – oznacza datę minimalnej trwałości, do której prawidłowo przechowywana żywność zachowuje pełnię swoich właściwości. Najczęściej stosowana w przypadku trwałych produktów spożywczych jak napoje, konserwy czy wyroby cukiernicze.

• "Należy spożyć do…" – oznacza termin przydatności do spożycia, czyli datę, po której upływie produkt nie nadaje się do spożywania. Najczęściej stosowana w przypadku nietrwałych produktów spożywczych jak produkty mięsne, świeżo tłoczone soki owocowe, mleko czy śmietana.

4. Informacja o sposobie przechowywania produktu.

5. Waga produktu netto.

6. Skład produktu.

7. Tabela wartości odżywczych produktu.

8. Przeznaczenie produktu i sposób jego przygotowania. Ta informacja jest obowiązkowa w przypadku produktów, których nieprawidłowe przygotowanie (np. jedzenie bez wcześniejszej obróbki termicznej) może stanowić zagrożenie dla konsumenta.

9. Miejsce produkcji lub pochodzenia produktu.

10. Informacje dodatkowe w tym ostrzeżenie o zawartości składników uczulających lub niebezpiecznych dla zdrowia oraz zawartości alkoholu i jego potencjalnym wpływie na organizm człowieka.

Co zawiera obowiązkowa informacja o wartości odżywczej?

Obowiązek informacyjny dotyczący wartości odżywczych produktów żywnościowych reguluje rozporządzenie (UE) nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. Informacja o wartości odżywczej produktu obejmuje następujące elementy:

• wartość energetyczna,

• ilość tłuszczu,

• ilość kwasów tłuszczowych nasyconych,

• ilość węglowodanów,

• ilość cukrów,

• ilość białka,

• ilość soli.

Wartość energetyczna jest podawana w kJ (kilodżule) oraz kcal (kalorie). Informacja o wartości odżywczej musi obejmować wszystkie wymienione wyżej elementy oraz:

• ilość jakiegokolwiek składnika odżywczego, dla którego złożono oświadczenie żywieniowe,

• ilość jakiejkolwiek substancji, dla której złożono oświadczenie żywieniowe lub zdrowotne.

Oświadczenie żywieniowe stwierdza, sugeruje lub daje do zrozumienia, że dany produkt ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na wartość kaloryczną lub zawarte w nim substancje odżywcze.

Informacje o właściwościach odżywczych powinny być prezentowane w formie tabeli z uszeregowanymi wartościami liczbowymi. Jeśli ilość miejsca na opakowaniu jest niewystarczająca, to można zastosować format liniowy. Informacje o składnikach odżywczych powinny być podawane w gramach, w przeliczeniu na 100 g lub 100 ml. Dodatkowo producent może podać je w przeliczeniu na porcję lub jednostkową ilość danego produktu. W przypadku żywności niepakowanej informację o wartości odżywczej można podać wyłącznie w przeliczeniu na porcję lub jednostkową ilość produktu.

Dodatkowe informacje o wartości odżywczej produktu

Informacja o wartości odżywczej produktu może być uzupełniona dodatkowymi danymi. Prezentują one ilości jednego lub większej liczby następujących składników:

• kwasy tłuszczowe jednonienasycone,

• kwasy tłuszczowe wielonienasycone,

• alkohole wielowodorotlenowe,

• skrobia,

• błonnik,

• witaminy i składniki mineralne.

W sytuacji, gdy wartość energetyczna lub ilość składników odżywczych w danym produkcie jest nieznaczna, producent może zastąpić szczegółową informację formułą „Zawiera nieznaczne ilości…". Powinna się ona znaleźć bezpośrednio przy informacji o wartości odżywczej.

Informacja o zawartości witamin i minerałów w produkcie

Na etykiecie z wartościami odżywczymi może znaleźć się informacja na temat witamin oraz składników mineralnych. Ich ilość podaje się z zastosowaniem:

• jednostek mg i μg,

• wielkości procentowej od wartości RWS określonej w przeliczeniu na 100 g lub 100 ml.

Referencyjna wartość spożycia (RWS) to na ogół typowa ilość składników odżywczych, jaka powinna być każdego dnia dostarczana do organizmu w celu zaspokojenia przeciętnego zapotrzebowania.

Poniżej prezentujemy listę witamin i minerałów wraz z ich wartością referencyjną, jakie mogą znaleźć się w tabeli wartości odżywczych:

• witamina A – 800 μg,

• witamina D – 5 μg,

• witamina E – 12 mg,

• witamina K – 75 μg,

• witamina C – 80 mg,

• tiamina – 1,1 mg,

• ryboflawina – 1,4 mg,

• niacyna – 16 mg,

• witamina B6 – 1,4 mg,

• kwas foliowy – 200 μg,

• witamina B12 – 2,5 μg,

• biotyna – 50 μg,

• kwas pantotenowy – 6 mg,

• potas – 2000 mg,

• chlor – 800 mg,

• wapń – 800 mg,

• fosfor – 700 mg,

• magnez – 375 mg,

• żelazo – 14 mg,

• cynk – 10 mg,

• miedź – 1 mg,

• mangan – 2 mg,

• fluor – 3,5 mg,

• selen – 55 μg,

• chrom – 40 μg,

• molibden – 50 μg,

• jod – 150 μg.

Producent może umieścić na etykiecie wartości odżywczych witaminy lub składniki mineralne, których ilość w danym produkcie jest znacząca i wynosi:

• w przypadku produktów innych niż napoje - 15% podanych wyżej referencyjnych wartości spożycia,

• w przypadku napojów - 7,5% podanych wyżej referencyjnych wartości spożycia,

• w przeliczeniu na porcję - 15% podanych wyżej referencyjnych wartości spożycia, pod warunkiem, że dane opakowania zawiera tylko jedną porcję.

Jak określa się zawartość danego składnika odżywczego w produkcie?

Ilość danego składnika odżywczego w środku spożywczym jest podawana w formie średniej wartości uzyskanej w wyniku:

• analizy żywności,

• obliczeń wykonanych na podstawie znanych lub rzeczywistych średnich wartości składników użytych w procesie produkcji,

• ogólnodostępnych i zaakceptowanych danych.

Dane w tabeli wartości odżywczych powinny odnosić się do żywności w postaci dostępnej w sprzedaży.

Informacje producenta dotyczące wartości odżywczej produktów są weryfikowane podczas cyklicznych kontroli przeprowadzanych najczęściej przez SANEPID oraz IJKAR-S (Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych). Jednym z elementów kontroli są badania laboratoryjne, które mają zweryfikować poprawność informacji zamieszczanych na etykiecie produktu.

Jakie produkty spożywcze powinny zawierać informację o wartości odżywczej?

Obowiązkowa informacja o wartości odżywczej powinna być umieszczona na wszystkich środkach spożywczych z wyjątkiem:

• suplementów diety,

• naturalnych wód mineralnych,

• żywności specjalnego przeznaczenia żywieniowego.

W przypadku tych produktów stosuje się właściwe dla nich przepisy dotyczące etykietowania.

Jakie produkty są zwolnione z oznaczania wartości odżywczej?

Lista produktów zwolnionych z obowiązku przedstawiania informacji o wartości odżywczej obejmuje:

• produkty nieprzetworzone, które zawierają jeden składnik lub jedną kategorię składników,

• produkty przetworzone, obejmujące jeden składnik lub jedną kategorię składników, jeśli jedynym procesem przetwarzania było w ich przypadku dojrzewanie,

• wody przeznaczone do spożywania przez ludzi, w tym wody, do których dodano wyłącznie dwutlenek węgla lub środki aromatyzujące,

• zioła, przyprawy lub ich mieszaniny,

• sól oraz substytuty soli,

• słodziki stołowe,

• ekstrakty kawy, całe lub zmielone ziarna kawy i bezkofeinowe ziarna kawy oraz ekstrakty cykorii,

• napary ziołowe i owocowe oraz herbata (mogą zawierać dodatkowo tylko środki aromatyzujące niezmieniające wartości odżywczej herbaty), w tym:

  • herbata instant, rozpuszczalna oraz ekstrakt z herbaty,

  • bezkofeinowa herbata, herbata instant, rozpuszczalna oraz ekstrakt z herbaty bezkofeinowej,

• octy fermentowane i substytuty octu (obejmuje produkty, których jedynym dodanym składnikiem są środki aromatyzujące),

• środki aromatyzujące,

• dodatki do żywności,

• substancje wykorzystywane w przetwórstwie,

• enzymy spożywcze,

• żelatyna oraz składniki powodujące gęstnienie dżemów,

• drożdże,

• gumy do żucia,

• żywność w opakowaniach, których maksymalna powierzchnia nie przekracza 25 cm2,

• napoje alkoholowe o zawartości alkoholu powyżej 1,2%,

• żywność nieopakowana (np. pierogi sprzedawane na wagę w sklepie, na kiermaszu lub bezpośrednio u rolnika),

• żywność wytwarzana w małych ilościach i dostarczana przez wytwórcę bezpośrednio do konsumenta finalnego lub placówek handlu detalicznego, które zaopatrują bezpośrednio konsumenta końcowego.

Powyższa lista nie obejmuje produktów, dla których złożono oświadczenie żywieniowe lub zdrowotne stwierdzające, sugerujące czy dające do zrozumienia, że dany produkt ma szczególne właściwości odżywcze ze względu na wartość kaloryczną lub substancje odżywcze w jego składzie.

Producenci napojów alkoholowych nie mają obowiązku podawania informacji na temat wartości odżywczej. Może być ona ograniczona do wskazania wartości energetycznej.

W przypadku żywności nieopakowanej treść informacji na temat wartości odżywczej może być ograniczona do podania wartości energetycznej oraz ilości tłuszczu, nasyconych kwasów tłuszczowych, cukrów i soli.

Informacja o wartości odżywczej na produktach ekologicznych

Żywność ekologiczna jest objęta takim samym obowiązkiem informacyjnym dotyczącym wartości odżywczej jak wszystkie inne produkty żywnościowe. Zakres danych na etykiecie obejmuje następujące pozycje:

• nazwa produktu,

• nazwa i adres producenta,

• data produkcji,

• okres przydatności do spożycia,

• oznaczenie miejsca pochodzenia surowców rolniczych, z których wyprodukowano dany produkt,

• numer upoważnienia nadanego jednostce certyfikującej przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi,

• unijne logo rolnictwa ekologicznego.

Na liście składników producent musi oznaczyć symbolem * lub dopiskiem BIO czy EKOLOGICZNE te, które pochodzą z produkcji ekologicznej.

Warto pamiętać, że stosowane unijnego logo oznaczającego żywność ekologiczną jest:

• dobrowolne w przypadku produktów importowanych z krajów spoza Unii Europejskiej,

• niedozwolone w przypadku produktów w okresie konwersji, czyli przestawiania hodowli lub uprawy na zasady rolnictwa ekologicznego,

• niedozwolone w przypadku produktów zawierających poniżej 95% ekologicznych składników pochodzenia rolnego.

W artykule na naszym blogu znajdziesz przydatne informacje, jak rozpoznać żywność ekologiczną i na co zwracać uwagę przy wyborze EKO produktów.

Jak czytać tabele wartości odżywczych?

Poza informacją o wartości odżywczej produktu z punktu widzenia konsumenta bardzo ważny jest wskaźnik RWS. Referencyjna wartość spożycia (RWS) oznacza dzienne zapotrzebowanie na energię i poszczególne składniki w przypadku przeciętnej osoby dorosłej. Jest to ilość:

• energii,

• węglowodanów (w tym cukrów),

• tłuszczów (w tym tłuszczów nasyconych),

• białka,

• soli,

jakie należy spożyć każdego dnia.

Referencyjna wartość spożycia została także ustalona dla witamin i minerałów. Należy przy tym pamiętać, że wskaźnik RWS nie uwzględnia indywidualnych czynników, które mogą znacząco wpływać na zapotrzebowanie każdego człowieka. Jest to pewien rodzaj wzorca, który prezentuje uśrednione wartości. Sama koncepcja nie jest może idealna, ale daje konkretny punkt odniesienia pozwalający dobierać produkty tak, aby pokryć i jednocześnie nie przekroczyć dziennego zapotrzebowania na energię oraz składniki odżywcze.

Referencyjną wartość spożycia energii i poszczególnych składników dla osoby dorosłej prezentuje poniższy zapis.

Wartość energetyczna lub składnik odżywczy / Referencyjne wartości spożycia

Wartość energetyczna: 8400 kJ / 2000 kcal
Tłuszcz: 70 g
- w tym kwasy tłuszczowe nasycone: 20 g
Węglowodany: 260 g
- w tym cukry: 90 g
Białko: 50 g
Sól: 6 g

Jak interpretować powyższy zapis? Przedstawione w niej wartości należy traktować jako 100% dziennego zapotrzebowania. Na tej podstawie można dobierać produkty w taki sposób, aby nie przekroczyć maksymalnych przyjętych wartości. Warto zwrócić uwagę, że producenci często podają referencyjną wartość spożycia dla określonej przez nich porcji, np. 55 g. Spożyta ilość produktu może być zupełnie inna (mniejsza lub większa). W takim przypadku należy przeliczyć RWS dla zjedzonej ilości.

Dużym atutem wskaźnika RWS jest oddziaływanie na wyobraźnię. W czytelny sposób przekazuje on informację, że na przykład zjedzenie standardowej tabliczki czekolady o wadze 100 g pokrywa aż 65% dziennego zapotrzebowania na cukry i 85% dziennego zapotrzebowania na nasycone kwasy tłuszczowe.

Wskaźnik GDA

Kolejnym oznaczeniem spotykanym często na produktach żywnościowych jest GDA (Guideline Daily Amounts), czyli wskazane dzienne spożycie poszczególnych składników odżywczych. Najczęściej jego wartość jest wyrażona w procentach. Warto jednak pamiętać, że zgodnie z rozporządzeniem (UE) nr 1169/2011 obowiązującym oznaczeniem jest omówione wyżej RWS (referencyjna wartość spożycia). Wynika to z faktu, że pojęcie "referencyjna wartość spożycia" nie sugeruje zaleceń żywieniowych w przeciwieństwie do terminu "wskazane dzienne spożycie". Nie istnieją zalecenia żywieniowe, które mówią na przykład o spożyciu 20 g nasyconych kwasów tłuszczowych dziennie. Z tego względu konsumenci nie powinni interpretować takiej informacji jako oznaczającej minimalną ilość niezbędną do zachowania zdrowia.

Wartości odżywcze produktów – na te informacje trzeba uważać!

Niektórzy producenci na etykietach używają sformułowań, które zwiększają atrakcyjność danego wyrobu, ale jednocześnie wprowadzają w błąd konsumenta. Takie "pomyłki" przeważnie zdarzają się w przypadku następujących produktów:

• oliwa,

• oleje,

• soki owocowe i warzywne,

• mięso i produkty mięsne,

• mleko i produkty mleczne,

• kawa,

• wina i inne alkohole.

Do najczęściej występujących błędów zaliczamy:

• zadeklarowanie nieprawdziwego pochodzenia produktów spożywczych,

• brak informacji o dodatkach do produktu:

  • kawa - dodatek kawy zielonej do palonej,

  • soki owocowe – dodatek syropów cukrowych,

  • przyprawy – nadmierny dodatek soli,

  • wina – dodatek cukru trzcinowego i buraczanego lub dodatek ekstraktu owoców bogatych w antocyjany w celu uzyskania określonej barwy,

  • oleje roślinne – dodatek tłuszczu zwierzęcego (wołowego lub kurzego).

• brak podkreślenia składnika, który może wywoływać alergię.

Przykłady sformułowań, które mogą wprowadzać konsumentów w błąd to:

• nazwa "Gouda" w przypadku wyrobów seropodobnych,

• określenie "Pieczywo krojone" zamiast informacji o jego rodzaju (pszenne, mieszane, żytnie),

• nazwa Whisky w stosunku do alkoholi, w których wykorzystano tańsze składniki lub powstały one w wyniku zmieszania dwóch gatunków.

Niektórzy producenci podają nieprawdziwą deklarację dotyczącą:

• składu ilościowego dżemów i konfitur,

• pochodzenia miodu,

• odmiany i regionu pochodzenia winogron użytych do produkcji wina,

• gatunku wyrobów spirytusowych,

• pochodzenia miodu.

Regularne kontrole przeprowadzane przez SANEPID oraz IJKAR-S mają na celu wyeliminowanie tego typu błędów i nieuczciwych praktyk.

Zdrowa i zbilansowana dieta powinna składać się z dobrej jakości produktów, których wartość odżywcza pokrywa dzienne zapotrzebowanie. Informacje zawarte na etykietach żywności to bezcenna dawka wiedzy, która pomaga uniknąć błędów żywieniowych, zachować optymalną wagę oraz dostarczyć organizmowi wszystkie niezbędne składniki odżywcze.